Oleh : Dr. Md. Abdul Wahab

 

Hilsa Shad (Tenualosa ilisha) atau Hilsa bukan sahaja ikan Kebangsaan negara Bangladesh, tetapi juga merupakan ikan komersial yang paling popular dan paling penting di negara ini. Ikan Hilsa juga sangat popular dan merupakan species komersial yang penting di India, Myanmar, Iran, Iraq dan Kuwait. Spesies berkaitan yang terdekat, shad (Tenualosa toli) atau terubuk juga merupakan ikan yang sangat popular di Malaysia. Daripada jumlah tangkapan global Hilsa, Bangladesh menyumbang kira-kira 86% diikuti oleh India (8%), Myanmar (4%) dan selebihnya oleh negara lain. Jumlah tangkapan tahunan Hilsa di Bangladesh dari kesemua tiga habitat adalah kira-kira 0.517 tan yang bernilai kira-kira AS$3,100 juta (@AS $6/kg), yang menyumbang 12% daripada jumlah pengeluaran ikan negara.

 

Perikanan secara langsung menggunakan kira-kira 0.5 juta nelayan dan tidak langsung kira-kira 2 juta di seluruh rantaian nilainya. Perikanan merangkumi hampir 40% daripada perikanan berskala kecil negara. Kapal memancing artisanal terutamanya menggunakan untuk menangkap ikan. Terdapat kira-kira 68,000 vesel memancing artisan yang diperbuat daripada kayu dan kebanyakannya lebih pendek daripada 20 m panjang dan kira-kira 8 m lebar yang menggunakan enjin 13-120 hp (Rajah 1). Kira-kira 80% daripada bot artisan tangkapan Hilsa sebagai spesies sasaran dan beroperasi di bawah zon kedalaman 40 m dan pada musim puncak, nelayan boleh menangkap longgokan Hilsa dalam satu perjalanan (Rajah 1). Walau bagaimanapun, kira-kira 3% daripada jumlah Hilsa ditangkap oleh pukat tunda pertengahan air yang beroperasi di luar 40 m kedalaman.

Pendaratan Hilsa dari bot artisan (kiri) dan satu longgokan tangkapan Hilsa (kanan).

Memandangkan kepentingan perikanan Hilsa berskala kecil yang amat tinggi di Bangladesh, negara ini telah mengambil bahagian utama dalam pengurusan perikanan ini. Apabila perikanan Hilsa mula menurun dengan mendadak dan pengeluaran jatuh ke bawah 0.2 juta tan dalam tahun 2002-2003, Kerajaan telah merumuskan pelan tindakan pengurusan perikanan Hilsa (HFMAP - Hilsa Fishery Management Action Plan). Langkah tumpuan dalam HFMAP adalah penubuhan santuari untuk melindungi juvana pada musim puncak, perlindungan induk Hilsa dalam musim bertelur puncak, pembasmian alatan penangkapan yang berbahaya, perlindungan laluan migrasi, mengelakkan penangkapan lampau dan sebagainya.  Apabila pelaksanaan HFMAP bermula pada tahun 2005, dan sejak itu, pengeluaran Hilsa meningkat pada kadar 5%/tahun hingga 2015. Untuk meningkatkan lagi pengeluaran tambahan tahunan, Jabatan Perikanan dan WorldFish telah memulakan pelaksanaan projek yang bertajuk `Peningkatan Perikanan Pantai di Bangladesh (ECOFISH-Bangladesh)’, satu inisiatif yang dibiayai oleh USAID selama lima tahun (2015-2019). Projek ini menyokong Jabatan Perikanan (DOF) dan komuniti tempatan untuk mewujudkan pengurusan kerjasama berasaskan sains, dikenali sebagai "Pengurusan bersama" yang memberi tumpuan kepada pengurangan tangkapan lampau, perlindungan juvana, serta perlindungan induk dalam musim bertelur puncak yang melibatkan semua pihak berkepentingan serta meningkatkan pemerkasaan komuniti yang memberi tumpuan kepada wanita dan kepelbagaian kehidupan untuk meningkatkan daya tahan masyarakat untuk menempuh cabaran serta menepati pematuhan dalam tempoh larangan menangkap ikan.

 

Untuk melaksanakan pengurusan bersama berasaskan sains, pada mulanya sasaran pengeluaran ditetapkan pada tahap hasil mapan maksimum (MSY = 526,000 tan) yang dianggarkan melalui penilaian stok projek. Kemudian blok pembangunan dalam pengurusan bersama ditubuhkan, sokongan kehidupan sebagai tambahan kepada bantuan beras (40 kg/ID pemegang kad nelayan/bulan selama 7 bulan) Kerajaan disediakan, wanita diberi kuasa melalui penglibatan yang lebih baik, penjimatan komuniti dan aktiviti penjanaan pendapatan alternatif - AIGA.

Pengurusan bersama Hilsa dan sokongan kehidupan nelayan melalui projek ECOFISH-Bangladesh.

Untuk meningkatkan pematuhan melalui agensi penguatkuasaan sokongan, 400 pengawal ikan komuniti terlatih (CFGs - community Fish Guards) telah terlibat. Sebuah tabung pusingan pemuliharaan dan pembangunan (HCDF - Hilsa Conservation and Development Fund) berjumlah AS$0.43 juta telah ditubuhkan sebagai wang benih yang akan meningkat secara kumulatif dengan penambahan 10% faedah, dan 90% daripada faedah ini akan digunakan melalui Jawatankuasa Pengurusan Bersama. Akhirnya, pendekatan ekosistem terhadap pengurusan perikanan (EAFM - Ecosystem Approach to Fisheries Management) telah dimulakan melibatkan semua pihak yang berkepentingan untuk mengekalkan penambahbaikan.

 

Sebagai kesan sinergi aktiviti pengurusan am serta pengurusan bersama berdasarkan sains melalui projek ECOFISH-Bangladesh, jumlah pertambahan tahunan telah meningkat daripada 5% kepada 11%, menghasilkan jumlah tangkapan sebanyak 0.517 juta tan pada tahun 2018, yang hampir dengan tahap anggaran MSY. Di samping itu, saiz Hilsa juga telah meningkat daripada purata 510 g dalam 2014 kepada 915 g dalam 2019 (Rajah 3). Hasil daripada peningkatan pengeluaran dan saiz, pendapatan nelayan seisi rumah telah meningkat sebanyak 65% dalam tempoh empat tahun yang lalu (Rajah 3). Sebagai kesan tambahan ke atas spesies lain, terutamanya ikan keli tempatan, Pangas (Pangasius Pangasius), peningkatan penghasilan dan saiz adalah menakjubkan.

Impact of improved co-management on fish production and fishers’ livelihood: Hilsa catch improved (top left), Hilsa size improved (top right), fishers’ income increased (bottom left) and catfish abundance increased (bottom right).

Untuk mengekalkan penambahbaikan, langkah berjaga-jaga untuk mengelakkan kesan negatif tangkapan lampau melalui pemantauan berterusan dan penyelenggaraan ketahanan sungai di mana nelayan bergantung, dengan melaksanakan EAFM, menginstituan dan pengarusutamaan pengurusan bersama dan/atau usaha EAFM dengan  tumpuan kepada CSG (Community Savings Group), CFG dan HCDF amat disyorkan. Kes peningkatan perikanan Hilsa di Bangladesh boleh diikuti untuk peningkatan perikanan berskala kecil yang sama di mana-mana sahaja di dunia.

 

 

Tarikh Input: 01/07/2020 | Kemaskini: 26/11/2020 | nsyahirah